عموما تجربه دینی در عبادت ها و مناسک دینی به صورت فردی یا جمعی اتفاق می افتد یا از جمله نمودهای آیین های دینی دیگر، زیارت ها است که شخص به مکان زیارتی می رود و در آنجا ساکن می شود سپس خود را درگیر تجربه دینی می کند اما آیین پیاده روی برای زیارت در واقع یک تجربه دینی در حرکت به نوعی که هر قدمی که فرد برمیدارد درگیر آن تجربه است.
کد خبر: ۵۳۱۲۵۱
تاریخ انتشار: ۰۸ آذر ۱۳۹۶ - ۱۱:۱۰ 29 November 2017
به گزارش تابناک : همزمان با پایان ماه صفر و اتمام پیاده روی های اربعین و مشهد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به برگزاری نشستی در پژوهشکده مطالعات اجتماعی اقدام کرد که در آن دو تن از کارشناسان برجسته و اساتید دانشگاه دکتر محمدرضا پویافر، پژوهشگر، جامعه شناس و استاد دانشگاه و دکتر حسن محدثی جامعه شناس و استاد دانشگاه به ارائه پژوهش های خود پیرامون این آیین زیارتی پرداختند. آنچه در ادامه می خوانید، سخنرانی و پژوهش میدانی دکتر پویانفر در این رابطه است.
دکتر پویافر صحبت های خود را با توضیح اجمالی پیرامون مساله زیارت به عنوان تجربه دینی عام آغاز کرد و گفت: صحبت امروز من تمرکز بر روی پیاده روی اربعین است که در عین حال تلاش می کنم تاقیاسی میان آن و یکی دیگر از آیین های پیاده روی اصیل شیعه که پیاده روی مشهد است برقرار کنم. در مورد آیین های پیاده روی زیارتی در درجه اول می توان به این نکته اشاره کرد که آن ها هرچند ذیل تجربه دینی به معنای عام قرار می گیرد اما؛ با تجربه امر دینی به صورت معمول تفاوت هایی دارند. اول اینکه سیالیتی دارند زیرا عموما تجربه دینی در عبادت ها و مناسک دینی به صورت فردی یا جمعی اتفاق می افتد یا از جمله نمودهای آیین های دینی دیگر، زیارت هایی است که شخص به مکان زیارتی می رود و در آنجا ساکن می شود سپس خود را درگیر تجربه دینی می کند اما آیین پیاده روی برای زیارت در واقع یک تجربه دینی در حرکت به نوعی که هر قدمی که فرد برمی دارد درگیر آن تجربه است.
وی پیرامون آمیختگی تجربه دین و گردشگری در این مراسم خاطرنشان کرد: نکته دیگری که وجود دارد ترکیب پیچیده گردشگری و زیارت در پیاده روی دینی است اما به نظر می رسد که این پیاده روی نوعی گشت و گذار در فضای طبیعی و کنش و گفت و گو با دیگران است و همین مساله و روابط انسانی ذیل این گشت و گذار موجب شده تا همه این تفکر را داشته باشند که انگیزه اصلی این پیاده روی ها، بیش از زیارت، گشت و گذار است.
نکته بعدی این است که می توان در این اجتماع دینی با همسفران ادغام شد که در اینجا همسفر لزوما افرادی نیستند که فرد آن ها را می شناسد و با آن ها به سفر می رود بلکه منظور مومنان و زائرانی هستند که با او قدم می زنند و در کنارش حرکت می کنند یا کسانی که در موکب ها خدمت رسانی می کنند؛ هرچند رابطه مستقیمی بین آن ها برقرار نشود یا موقت باشد اما این یک احساس یگانگی را در فرد ایجاد می کند. ما در مطالعات شیعی می توانیم بسیار به این نکته برسیم که فرد در بستر داد و دهش دینی خیری را دریافت می کند مثلا هنگامی که فرد نذری می دهد این کار نوعی حس خوشایندی در وی ایجاد می کند که می توان از آن به عنوان حس یگانگی یا تجربه دینی نام برد.
پویافر به اصالت این حرکت های دینی اشاره کرد و افزود: نکته دیگری که در اینجا مطرح می شود این است که آیا پیاده روی اصیل و غیر اصیل وجود دارد و ملاک تشخیص آن ها چیست؟ ممکن است عده ای در پاسخ به این سوال بگویند هرکسی با هر انگیزه ای پا در یک فرایند دینی بگذارد ممکن است حرکت وی اصالت داشته باشد اما به نظر می رسد که این یک مفهوم و یک مرزکشی میان آنچه از سال های پیش در حافظه دینی افراد باقی مانده و آنچه در حال تداوم پیدا می کند، باشد. مقایسه بین این پیاده روی ها و پیاده روی هایی که در حال تکثیر و ابداع است می تواند در این زمینه راهگشا باشد. به عنوان مثال بنده روز گذشته پوستری را دیدم که در آن آمده بود که به نیت قرب به امام زمان (عج) و پاسداشت پیروزی بر داعش پیاده روی در یک شهرستان به سمت امامزاده ای تدارک دیده بودند یا اینکه در برخی از استان ها پیاده روی برای جاماندگان از پیاده روی اربعین برگزار شد اما نکته ای که پیرامون پیاده روی مشهد وجود دارد این است که این پیاده روی قدیمی و دارای سابقه تاریخی قوی است و به عنوان اولین پیاده روی شیعیان به سوی مرقد یک امام شیعه از سالیان دور برگزار می شده و ایرانیان در هر دو پیاده روی مشهد و اربعین حضور پررنگ و جدی داشته و دارند.
این استاد دانشگاه در راستای تاثیر پیاده روی اربعین بر سایر آیین ها به نکاتی اشاره کرد و گفت: حال می خواهیم به تاثیر پیاده روی اربعین بر آیین های مشابه بپردازیم برای اینکه وارد اصل مطلب شویم مروری بر ویژگی های پیاده روی اربعین خواهیم داشت یکی از این ویژگی ها این است که افرادی که به این زیارت می روند قصد اقامت طولانی در آن جا را ندارند و تنها سلامی داده و باز می گردند و کمتر از چند ساعت می مانند؛ بنابراین هدف تک تک قدم هاست نه حرم و بعضا بسیاری از افرادی که به این پیاده روی می روند و به دلیل ازدحام جمعیت حتی وارد حرم هم نمی شوند. نکته دیگر میزان جمعیت شرکت کننده در این پیاده روی نسبت به باقی پیاده روی هاست. در دنیا حدود ده آیین پیاده روی قدیمی و زیارتی مانند پیاده روی سانتیاگو، دیکامپوسله، تیز، فاطیما و... وجود دارد که از این مجموعه پیاده روی زیارتی چندسال یکبار در هند از سایر پرجمعیت تر است و نزدیک ۱۲ میلیون نفر در آن جمع می شود اما باز هم این تراکم جمعیتی که در اربعین مشاهده می کنیم، وجود ندارد. از اثرات اولیه این تراکم جمعیت می توان به اختلالات ارتباطی اشاره کرد و در این میدان به سختی می توان کار گروهی انجام داد. از دیگر نکات چند ملیتی و چند فرهنگی بودن این پیاده روی است که در پیاده روی هند ما با چند ملیت و چند فرهنگی بودن مواجه نیستیم و سایر اقوام اجازه ورود به این میدان را ندارند اما در پیاده روی اربعین با نگاه اجمالی می توان پرچم های گوناگونی از نقاط مختلف دنیا را مشاهده کرد که در آنجا حضور داشتند.
نکته دیگر این است که خدمات موجود در سایر پیاده روی های دینی دیگر خدمات ارائه شده به زائران لزوما رایگان نیست و هزینه های گزافی را در برای زائران در پی خواهد داشت، بنابراین رایگان بودن خدمات یکی از شاخصه های زیارت اربعین است. علاوه بر این در پیاده روی اربعین در اربعین افراد با حجم و ترکم جمعیت بی نظیری مواجه هستند که نه تنها امکانات ارتباطی و رادیویی را دچار مشکل می کند بلکه شما با تمرکز بر روی هر بخش، بخش عظیم دیگری را ازدست می دهید زیرا چگالی مفاهیم در این رویداد عظیم بسیار بالاست. بررسی لایه اقتصاد در این مراسم در عین ساده بودن پیچیده ترین لایه این پیاده روی هاست.
وی با تاکید بر نقش نمادهای دینی و مذهبی در پیاده روی اربعین و انگیزه های زائران، خاطرنشان کرد: مساله مهم دیگری که در پیاده روی ها به چشم می آید، نقش پررنگ پرچم است و در نماهایی که از اربعین به ما می رسد پرچم های بسیاری با رنگ و لعاب های متفاوتی به چشم می خورد اما در پیاده روی مشهد، بااین تکثر پرچم مواجه نیستیم و این مساله نه لزوما به دلیل عدم تراکم جمعیت است بلکه به دلیل این است که پرچم و علم برای اعراب اهمیت بسزایی دارد و این مساله بر روی زائران ما نیز تاثیر گذاشته و حتی کودکان نیز پرچم به دست گرفته بودند. مساله دیگر پیرامون انگیزش های این پیاده روی است که مهم ترین آن انگیز دینی اخذ شده از روایت ائمه اطهار و سنت علماء است. از دیگر مسائل می توان به نقش کمرنگ دولت عراق در برابر نیروهای مردمی آن اشاره کرد و این در حالی است که دولت در ایران  و نقش آن در پیاده روی مشهد به معنای حاکمیت غالب بسیار پررنگ و قابل مشاهده است. نهادی سازی  و ورود مواکب دولتی در پیاده روی اربعین مانند موکب بانک و شهرداری از جمله مصادیق ورود دولت ایران در این مراسم است. همچنین رسانه ای شدن آیین پیاده روی و وقوع آن به صورت یک سنت از جمله ویژگی های اربعین است. از سوی دیگر تبلیغات وسیع گروه های مذهبی در پیاده روی اربعین که در مشهد مشاهده نمی شود. پیوند ایرانی و عراقی از دیگر شاخصه های اربعین است که می تواند این سوال را در ذهن برانگیزد که انگیزه و ماحصل این همکاری و هماهنگی چیست؟
دکتر پویافر بخش میانی سخنانش را به موشکافی و بررسی پیاده روی مشهد اختصاص داد و تاکید کرد: در مورد پیاده روی آخر سفر به مشهد، می توان گفت درست است که پیاده روی مشهد تجربه دینی قوی محسوب می شود اما زائران علاوه بر پیاده روی به گونه ای سفر می کنند که دو روز پیش از شهادت امام رضا (ع) به مشهد برسند و در آن جا اقامت بجویند که این نکته بسیار مهمی است بنابراین الگوی سفر کردن در پیاده روی بیشتر مبتنی بر کاروان است یعنی ما ایرانی ها مدل اصلی سفر و زیارت خود را در مشهد به نمایش می گذاریم که در مقایسه با اربعین که نوعی زیارت عراقی است متفاوت است. چند فرهنگی بودن میدان به دلیل تلاقی فرهنگ های مختلف درون کشور و گروه های دانشجویی، مردم عادی و کاروان های روستایی در این نوع سفر بسیار به چشم می خورد. در پروژه مصاحبه ای که پیرامون انگیزه این زائران انجام شد بیشتر آن ها بر این نکته اذعان داشتند که چون ما نتوانسته ایم برای پیاده روی اربعین به کربلا برویم در پیاده روی مشهد شرکت کرده ایم. نقش بسیار پررنگ و علنی نهادهای حاکمیتی ایران در پیاده روی مشهد انکارناپذیر است و امسال صدا و سیما بیش از تمرکز بر پیاده روی مشهد، بر پیاده روی اربعین تمرکز کرد.
وی پیرامون شباهت های این دو پیاده روی نکاتی ارائه کرد و افزود: تجربه دینی زیارت در مسیر، خدمات رایگان، نقش نهادهای دولتی و غیردولتی ایران، نهادسازی آیین پیاده روی اربعین با قدرت حاکمیت، آمیختگی نمادهای سیاسی جمهوری اسلامی با موکب های مذهبی از جمله نقاط اشتراک این دو پیاده روی بزرگ مذهبی است.
این پژوهشگر در ادامه به بیان تفاوت های این دو پیاده روی از زاویه های مختلف پرداخت و گفت: در مورد تفاوت ها اولین مساله مورد بررسی شده، میزان جمعیت است. طبق آخرین آمار ۳۵۷ هزار نفر در پیاده روی مشهد شرکت کرده اند اما حضور جمعیت ۲۰ میلیونی در اربعین نیز نکته قابل توجهی است که ۲.۵ میلیون نفر از آن ها را ایرانیان تشکیل می دهند. تنوع فرهنگی در اربعین با فرهنگ سراسر جهان و غالبیت فرهنگ عراقی نسبت به غالبیت فرهنگ خراسانی در پیاده روی مشهد یکی از موارد بررسی شده است. در پیاده روی مشهد زبان مشترکی میان زائران وجود دارد اما در کربلا ما با تنوعی از زبان مواجه هستیم که تجربه ویژه ای محسوب می شود. همچنین در بستر اربعین زائر با تنوع مذهبی و دینی بسیاری همراه است اما در پیاده روی اربعین مذهب شیعه به صورت یکپارچه حضور دارد. مساله بهداشت و مسائل بهداشتی در کربلا ممکن است به دلیل مسائل فرهنگی اهمیت دست دوم داشته باشد و در پیاده روی مشهد به صورت آشکاری رعایت می شود.
وی پیرامون نقش زنان و هویت بخشی به حضور آن ها در این آیین گفت: موضوع دیگر مساله زن، پوشش و ابراز هویت است در پیاده روی اربعین اگر پوشش خانومی عمدا یا سهوا با فضا مناسب نبود، تذکر و تبیه جدی دریافت می کردند اما در مشهد این فضا حاکم نیست و بانوان راحت تر هستند. نکته بعدی قضیه اختلاط است مثلا در عراق چنانچه موکبی وقف مرحومه ای شده بود عکس او به صورت واضح و آشکاری سر در موکب می شود اما در ایران تاکید بسیاری بر روی این مساله است که عکس بانوان حتی بر روی آگهی های ترحیم نیز دیده نشود.
پویافر در ادامه با تاکید بر جایگاه ها نمادها و رنگ های دینی در این دو پیاده روی، خاطرنشان کرد:  از دیگر مسائل می توان به رنگ غالب در اربعین اشاره کرد که در این پیاده روی، رنگ غالب مشکی بود اما در پیاده روی مشهد یگانگی در رنگ به آن صورت مشاهده نمی شود. همچنین در کربلا نمادهای بازسازی شده به یاد معصومین و رخدادها بسیار مشاهده می شود مثلا عروسک ها و مجسمه هایی به یاد ائمه اما در مشهد این نمادها در مسیر وجود ندارد. در پیاده روی اربعین تمثیل چهره نگاری از صورت ائمه و امام حسین (ع) را بسیار مشاهده می کنیم و آن ها با این تصاویر زندگی می کنند اما در ایران به دلیل حساسیتی که وجود دارد بسیار کمتر دیده می شود. مساله دیگر تکثیر نمادهاست که در اربعین پیاده روی با قصد زیارت و عزاداری امام حسین (ع) برگزار می شود و نمادها، روضه ها، بنرها و... نیز با این موضوع مرتبط است اما در مشهد بنرها و نوحه خوانی ها مرتبط با شهادت امام حسین (ع) است در حالی که زیارت و پیاده روی با هدف شهادت امام رضا (ع) برگزار می شود.
پویافر در خاتمه صحبت هایش به بررسی شکل و شیوه برگزاری این دو پیاده روی پرداخت و تاکید کرد: غلبه شکل کاروانی در مشهد از دیگر تفاوت های این دو پیاده روی است که زیارت اربعین به دلیل سیالیت و مسیر محور، آزادی و رهایی دلچسبی را برای زائران ایجاد می کند و تجربه جدیدی محسوب می شود؛ از این رو هزینه های سفر در پیاده روی اربعین بسیار اندک است.از دیگر تفاوت ها امتداد پیاده روی مشهد تا عمود ۱۴۴۵ یعنی تا نزدیکی حرم ادامه پیدا می کند اما پیاده روی مشهد تا ۵ کیلومتری شهر مشهد و تا تپه سلام ادامه دارد و تمیز و مرتب زیارت کردن در مشهد در اولویت قرار دارد. علاوه بر این ما در عراق با نامگذاری های متعددی برای مواکب و همچنین تعداد بیشتری موکب رو به رو هستیم و اما در مشهد اسامی مواکب صرفا مرتبط با ائمه و تعداد مواکب به دلیل کاروان محوری پیاده روی محدودتر بود.
 






منبع : خبرگزاری رضوی 
اشتراک گذاری
نظر شما
نام:
ایمیل:
* نظر:
* :
آخرین اخبار