بازار قم؛ مجموعه‌ای از زیبایی‌های در هم‌تنیده
زهرا عباسی
عماری امروز ما کمتر موجب فعال شدن حواس برای شناخت عناصر می‌شود. در تعریف فضای ایده‌آل معماری به کار رفتن عناصر دیداری، شنیداری، بویایی و لامسه مطرح شده اما فضاهای امروز شهری معمولا آنقدر شلوغ و بی‌اعتبارند که حس بیگانگی را به ما منتقل می‌کنند.
بیگانگی و جدایی در دنیای تکنولوژیک امروز با آسیب‌شناسی مشخصی از ادراکات حسی مرتبط است و این نکته تفکر برانگیزی است که احساس بیگانگی اغلب در پیشرفته‌ترین محیط‌های تکنولوژیک بیشتر است. غیر انسانی بودن معماری و شهرسازی معاصر می‌تواند در نتیجه قصور در توجه به بدن و ادراکات حسی و بی‌تعادلی در سیستم احساسی ما باشد.
ادراک حسی در بسیاری از بازارهای سنتی ایرانی به نحوی است که فرد با تمامی حواس پنجگانه خود فضا را تجربه می‌کند و به درک کاملی از فضا می‌رسد. طراحان با استفاده از اشکال فرم‌ها و طراحی‌های هنرمندانه توانسته‌اند امکان درک مفاهیم ارزش‌های نمادین را نیز برای افراد مهیا کنند.
در معماری بازارهای سنتی ایران تمام ادراکات احساسی مورد توجه قرار گرفته است. و در نهایت فرد را به سوی درکی بالاتر و باطنی هدایت می‌کرده است. بازارهای سنتی ایران بر پایه فرایند ادراکی آن در پاسخ به نیاز‌های انسان در گام نخست موجب ارتقای بهداشت روان جامعه می‌شده و در مرحله بعدی به اتصال به حیطه معنا می‌انجامیده‌اند. معنای نهایی هر ساختمان در ورای معماری آن واقع شده است.
در هنگام کار هنرمند و صنعتگر هر دو به جای تمرکز بر مسائل برونی با کالبد فیزیکی و تجارب وجودیشان درگیرند. یک معمار زبر دست با تمامی کالبد فیزیکی و احساساتش فکر می‌کند . بازار به عنوان یکی از مهمترین عناصر کالبدیَ فرهنگیَ اقتصادی و اجتماعی نقش مهمی در شهرهای سنتی ایران داشته است. بازارهای سنتی جایگاه تعاملات اجتماعی نمود انگاره شهرنشینی و بازتاب ارزش‌های قومی هر محله است.
هویت معماری بومی قم متکی به تک بناهای ارزشمندی است که در هسته تاریخی شهر حضور دارند. در توسعه شهر دوره اسلامی معبری که از جوار دژ می‌گذشته به تدریج مبدل به بازار شده و مهمترین عناصر شهری در ورودی اصلی آن یعنی میدان کهنه احداث شده‌اند. میدان کهنه در قدیم همواره به عنوان مرکز شهر تلقی می‌شده و مرکز تلاقی راه‌هایی بوده که از شهر عبور می‌کردند.
شهر قم قدیم هم یک هسته مرکزی دارد که انواع کاربری‌ها در آن تعریف شده و اکثر محلات در شعاع آن شکل گرفته‌اند. هر یک از این محلات به وسیله گذرهای اصلی خود را به میدان کهنه متصل می‌کنند.
در نتیجه قم قدیم یک شهر تک هسته‌ای و متراکم است. بازار قم 2 بخش بازار کهنه و بازار نو دارد که در یک راستا قرار گرفته‌اند و با اندام‌هایی مانند چهار سوق سرا و تیمچه جزئی از بافت قدیم شهر قم به شمار می‌روند. این 2 راسته سرپوشیده پوشش گنبدی دارند که یک متر طول دارد.
بخش‌های وسیعی از بازار قم یعنی بازار کهنه در دوران صفویه بنا شد که دوران اقتدار ملی بود. پیرامون این بازار مسجد جامع شکل گرفت. شاردن جهانگرد فرانسوی در سفرنامه خود به بازار قم اشاره می‌کند و می‌نویسد: در منتهی الیه شرقی رودخانه پل بسیار باشکوهی بنا شده است.
همچنین بازارهای بزرگ و خوبی دارد که خرید و فروش عمده و خرد در آن صورت می‌گیرد. در دوران ناصر الدین شاه بازار قم رو به گسترش رفت و بازار نو احداث شد. در دوران پهلوی نیز بنا بر نیاز بخش‌هایی به بازار قم اضافه شد.
این بازار سرپوشیده شامل بازار مسگرها کفاش‌ها راسته بازار، بازارچه حسین آباد و... است. طول راسته بازار حدود یک کیلومتر و عرض آن به 6 متر می‌رسد. ساختار بازار قم به گونه‌ای ارگانیک و فاقد نظم هندسی ثابت و ساده‌ای است که در ابتدا به صورت خطی و به شکل یکپارچه ساخته شد و از میدان کهنه تا پل علیخانی ادامه داشت.
تحولات اجتماعی و اقتصادی دهه‌های اخیر به تدریج کالبد سنتی بازار را متحول کرد و فضاهای جدیدی آراستگی بافت سنتی بازار را بر هم زده است. حدود 50 سال پیش به موازات توسعه شهر قم و به دلیل احداث خیابان‌های جدید بازار به چند بخش تقسیم شده و قسمت‌هایی از آن به طور کامل از میان رفت.
این بازار عناصر زیبایی از ادراکات حسی را در خود جای داده و از این نظر مجموعه‌ای بی‌نظیر محسوب می‌شود. یکی از این عناصر حرکت است که طراحی هنرمندانه بازار این حس را به بیننده می‌دهد.
عناصری مانند نور در مسیرهای حرکت جداره کف و سقف بازار از مهمترین عناصری هستند که حس حرکت را القا می‌کنند. یکی از جریان‌های سیال و مداوم در بازار نور است که هنرمندانه در تعامل با دیگر فضاها به کار گرفته شده است و به طور مستقیم و غیر مستقیم فضا را در بر می‌گیرد.
مسیرها هم قدرت تنوع و انتخاب را در اختیار عابر قرار می‌دهد. طراحی معماری بازار به گونه‌ای است که پژواک صدا به شکل هنرمندانه‌ای در آن به کار گرفته شده و طنین خوشایندی ایجاد می‌کند.
از نظر حس بویایی هم حیطه‌ای در بازار تعریف شده که بسیار لذت بخش است. پیشخوان‌های فروش نمایش مهیجی از رایحه‌های گوناگون هستند. بوها در بازار ما را از زمان حال جدا کرده و به سوی گذشته می‌برد... از نظر حس لامسه هم به کارگیری مناسب مصالح، فضایی آشنا و دلچسب را ایجاد کرده‌اند.
به هر حال هر مجموعه شهری دارای لایه‌های کارکردی متعددی است که با هم هویت شهر را می‌سازند. یکی از عوامل موثر در هر مجموعه نحوه قرارگیری این لایه‌ها در کنار یکدیگر است. در فضاهای جدید شهری گوناگونی صور بصری و نحوه ترکیب عوامل در کنار هم حس بیگانگی را به ببیننده القا می‌کند اما در بازار قم تمام حواس پنجگانه انسان برای درک محیط پیرامون به کار گرفته شده و شیوه مهندسی بنا موجب ایجاد هویت و جذابیت در مسیر می‌شود.
زهرا عباسی
استاد دانشگاه و کارشناس معماری
